Zamek w Niedzicy, wersja "na ścianę"

W posiadaniu kolejnych węgierskich rodów zamek przetrwał do 1945 r., chociaż już po  I wojnie światowej, w 1920 r., wraz z częścią Zamagurza został włączony w obszar państwa polskiego. Kokosz Borzeviczy, zasiedlający Zamagurze z nadania króla węgierskiego Karola Roberta, postawił naprze­ciw polskiego Czorsztyna drewniano-ziemną strażnicę gra­niczną, kontrolującą drogę z Węgier do Polski.
 

Po śmierci Drugetha (1342 r.) zamek wrócił do Berzeviczych i w ciągu stu lat został rozbudowany wewnątrz murów obwodowych (m.in. nad cysterną powstała kaplica), a podzamcze otoczono murem z małą basztą bramną (częścią tej zabudo­wy jest dzisiejszy zamek średni).
 

W latach 1463-1470 zamek przeszedł na własność żupana spiskiego Emeryka Zápolyi, który podwyższył "kamieniec” , przebudował mury zamku średniego i całkowicie przekształcił podzamcze. Wzniósł tam okazały dom mieszkalny usytuowany w nowym, szerszym obwodzie murów obronnych z basztą bramną od południa (dziś najstarsza część zamku dolnego). O tak ufortyfikowany zamek walczyli stronnicy rywalizujących z sobą kandydatów do tronu węgierskiego.

Zamek w Niedzicy

 Najpierw opanowali zamek zwolennicy Ferdynanda Habsburga. W 1528 r. zdobył go dla Jana Zápolyi (bratanka Emeryka) Piotr Kostka z Orawy. Wkrótce potem zawła­dnęli nim rycerze-rozbójnicy, którzy plądrowali pobliskie klasztory, wioski i przejeżdżających kupców. Węgierska wojna domowa była też okazją do zdobycia fortuny przez Hieronima Łaskiego, bratanka Jana Łaskiego - kanclerza wielkiego koronnego i prymasa Polski. Opuściwszy dwór Zygmunta Starego odbył w latach 1527­1528 dla króla Jana Zápolyi misję dyplomatyczną do sułtana Sulejmana II, ratując Węgry od najazdu tureckiego. Otrzymał za to od Zápolyi urząd żupana spiskiego oraz część Spisz a z Kieżmarkiem i Niedzicą. Dobra te odziedziczył w 1541 r. Jego syn Olbracht, który w 1589 r. sprze­dał DUNAJEC Jerzemu Horvathowi z Palocsy (Pławca). Nowy właściciel "pan na Pławcu, Dunajcu i Lendaku w 1601 r.  - jak upamiętnił to na marmurowej tablicy umieszczonej nad portalem bramnym - zamek ten opatrzył, uzbroił i powiększył".

Druga połowa XVII w.na Węgrzech, to okres wewnętrznych wojen, zatargów, zamieszek. Nader często wykorzystywano wówczas obronne funkcje zamku. Z przerwami aż do 1776 r. pozostawał on w ręku dzierżawców - kontrreformacyjnie nastawionej rodziny Giovanellich. Zawdzięczał im wprawdzie barokową kaplicę, urządzoną w murach kaplicy gotyckiej przez Józefa Giovanelli’ego na przełomie XVII i XVIII w., ale w swej naj­starszej części podupadł tak dalece, że w końcu XVIII w. nie nadawał się już do zamieszkania. Ponownie zajęli się nim Horvathowie Palocsayowie po pożarze ich rodowego zamku w Pławcu w 1817 r., na­dając starej twierdzy charakter wiejskiej rezydencji magnackiej. W ruinie pozostawili zamek górny, przenosząc kaplicę do dawnej baszty bramnej zamku dolnego. prze­budowali skrzydła mieszkalne zamku dolnego, umieszcza­jąc tam wielką salę balową. Służyła ona baronowi An­drzejowi Horvathovi, słynnemu na Węgrzech z wielko­pańskiej fantazji i zabaw urządzanych w Niedzicy. Po jego śmierci w 1828 r. zamek przeszedł w posiadanie brata Ferdynanda (zmarłego w 1857 r.), a następnie je­go córki Kornelii, zamężnej od 1834 r. z Aleksym Alapi Salamonem.

Ostatnia właścicielka, wdowa po Gezie Alapi Salamo­nie (wnuku Aleksego), Ilona hrabina Bethlen (zmarła w 1964 r.), w latach międzywojennych uporządkowała dziedziniec zamku dolnego, parkowe otoczenie zamko­wego wzgórza i założyła rodzinny cmentarz. Opuściła zamek przed zimą 1943 r. i ani sama, ani jej dzieci już tu nie wróciły. W 1945 r. zamek padł łupem armii sowieckiej i miejscowej ludności. Upaństwowiony na mocy dekretu o reformie rolnej, dopiero w 1949 r. został przejęty przez Ministerstwo Kultury i Sztuki i przekazany w użytko­wanie Stowarzyszeniu Historyków Sztuki. Od 1950 r. funkcjonują w zamku pokoje gościnne, a od 1963 r. Muzeum Zamku. Wszystkie wnętrza adaptowane na cele muzealne i hotelowe z zachowaniem historycznego układu i charakteru - otrzymały stylowe wyposażenie. Nowa funkcja zamku, jego niezwykłe walory architektoniczne i przestrzenne w naturalnym krajobrazie Pienin i doliny Dunajca, przyciągają licznych turystów i gości. 

Legendy

Testament Inków W niejasnych okolicznościach Sebastian Berzeviczy miał poślubić w Peru Indiankę peruwiańską, a ich córka Umina ­ostatniego potomka królewskiego rodu Inków - Tupaca Amaru. Losy rzuciły ich do zamku Niedzickiego, gdzie

Umina zginęła zasztyletowana, a chory Sebastian powierzył rocznego wnuka Antonia swemu bratankowi Wacławowi Benesz-Berzeviczemu ­dokumentem spisanym w Niedzicy w czerwcu 1797. Dokument mówił też o "testamencie', Inków i ich skarbach, zatopionych w jeziorze Titicaca. W r. 1946 zjawił się na zamku potomek Antonia, Andrzej Benesz z Bochni, z dokumentami i świadkami. Według wskazówek pergaminu, wydobyto ze schowka 18-centymetrową ołowianą tubę, a z niej zagadkowy testament spisany węzełkami na rzemykach. Wiadomość o znalezisku przeniknęła do prasy za pośrednictwem Jalu Kurka. Podobno w Krakowie poginęły wszystkie dokumenty odnoszące się do adopcji Antonia i sprawy niezwykłego testamentu. Andrzej Benesz był w latach 70. posłem i wicemarszałkiem Sejmu, zginął w wypadku samochodowym w r. 1976.

  zdjęcia: Tadeusz Zabrzewski
 e-mail

Na stronie wykorzystano fragmenty z folderu Stowarzyszenia Historyków Sztuki - rok wydania 1994.
Tekst: Stanisław Michalczuk